حتماً تجربه عذاب وجدان یا نگرانی هنگام استفاده از کتب گام به گام در دوران مدرسه را داشته‌اید. این سؤال همیشه برای افراد در دوران تحصیل مطرح بوده است که آیا استفاده از کتاب حل المسائل باعث تنبلی می‌شود یا می‌تواند به پیشرفت در درس کمک کند. این نوشتار حاصل مصاحبه با یکی از اساتید دانشگاه است که در تمام دوران تحصیل خود جزء شاگردان ممتاز بوده و سال‌هاست که در مقام استادی با طیف وسیعی از دانشجویان برخورد دارد.
آیا استفاده از کتاب حل تمرین باعث تنبلی می‌شود؟
اگر از کتاب حل تمرین یا آن‌چه در ایران به گام‌به‌گام معروف است، درست استفاده نکنیم باعث ساده‌انگاری یا اعتماد به نفس کاذب می‌شود و سر امتحان به‌خصوص در حل‌های طولانی که با تعداد زیادی فرض‌های ساده‌سازی همراه است با مشکلات جدی روبه‌رو خواهیم شد.
ما گاهی هدف نهایی از تحصیل را فراموش می‌کنیم. این‌که به تقلید از استاد یا کتب درسی، شیب دمایی در یک قطعه را به دست آوریم یا یک رابطه فیزیک را اثبات کنیم، هنر نیست. ما آموزش می‌بینیم تا حواس پنج‌گانه و مغز خود را پرورش دهیم و در نهایت، توانایی حل مسئله را در خود تقویت کنیم. اگر کتاب حل‌المسائل باعث شود کم‌تر فکر کنیم و کم‌تر از حداکثر ظرفیت مغز خود استفاده کنیم، قطعاً مضر است.
اما باید قبول کنیم که کتاب حل تمرین یک ابزار کمک‌آموزشی است و مانند کتاب‌های نمونه سؤال، کلاس‌های حل تمرین و معلم خصوصی می‌تواند به پیشرفت درسی کمک کند. ابزارهای کمک‌آموزشی باعث می‌شوند که فرد محصل بهتر عمل کند، نه لزوماً نسبت به دیگران بلکه نسبت به خودش وقتی این ابزارها را ندارد. پس انتظار نداریم کسی که همه ابزارها را دارد، رتبه اول کلاس باشد، اما انتظار داریم که اگر این ابزارها را از او بگیریم دچار افت تحصیلی شود.
در چه‌صورت، حل تمرین مفید واقع می‌شود؟
۱- اگر باعث شود تعداد بیش‌تری مسئله حل کنید و با روش حل مسائل مختلف آشنا شوید. در این صورت هر نوع مسئله‌ای در امتحان بیاید، شما یک بار مسیر حل آن را طی کرده‌اید. جالب این‌جاست که خیلی از مسائل، سخت به نظر می‌رسند اما در واقع آسان هستند. برای مثال، بنده به دانشجویان می‌گویم معمولاً یک سؤال طولانی، ساده‌تر است چون اطلاعات بیش‌تری برای حل مسئله در اختیار قرار می‌دهد و انتخاب روش حل را آسان می‌کند.
۲- اگر باعث شود زودتر از مسائل ساده عبور کنید و خودتان را در چالش حل مسائل سخت‌تر قرار دهید. بسیاری از دانشجویان قبل از امتحان، بعضی مباحث را در حذفیات قرار می‌دهند و با خودشان قرار می‌گذارند که اگر سؤالی از آن بخش‌ها بیاید سریع از آن بگذرند چون کاملاً از حل آن ناامید هستند. معمولاً این دانشجویان آن‌قدر خودشان را درگیر پیدا کردن راه‌حل مسائل ساده کرده‌اند که وقتی به مسائل سخت‌تر می‌رسند انرژی و حوصله‌ای برایشان باقی نمانده. حل تمرین می‌تواند فرآیند آشنایی با حل مسائل را تسریع کند.
۳- اگر زمان و خوراک لازم برای شکوفایی خلاقیت شما را فراهم می‌کند. یک ترم (نیمسال) ۴/۵ ماهه برای بعضی دروس بسیار کوتاه است، مخصوصاً اگر چند درس سنگین در آن ترم داشته باشیم. این‌که شما راه‌حل یک مسئله را بدانید و یک هفته روی چرایی و چگونگی آن فکر کنید بهتر از آن است که آن یک هفته را در بیراهه قدم بزنید. حتماً می‌دانید که ما تفکر ناخودآگاه داریم که حتی در خواب نیز به حل مسائل کمک می‌کند. البته بیراهه رفتن و خطا کردن همیشه بد نیست و گاهی لازم است، اما باید با توجه به زمان موجود، تعادل برقرار کرد و نحوه ایجاد تعادل در هر فرد متفاوت است.
۴- اگر سال‌ها از پاس کردن یک درس تحلیلی می‌گذرد و شما به بخشی از مباحث آن نیاز پیدا کرده‌اید. ممکن است شما به حل یک مسئله بسیار ساده نیاز داشته باشید اما روش آن را به یاد نیاورید یا در مورد آن مطمئن نباشید. مسائل آخر فصل هر کتابی، در واقع نوعی «مطالعه موردی» یا Case study هستند. مرور روش حل چند مورد مشابه، می‌تواند در مدت کوتاهی مشکل شما را برطرف کند بدون آن‌که نیاز باشد تمامی مباحث را دوباره مرور کنید.
چگونه از حل تمرین استفاده کنیم؟
۱- مهم‌ترین نکته آن است که نباید به کتاب حل تمرین وابسته شوید. البته دو نوع وابستگی داریم. یک وقت است که شما در ابتدای ترم، متوجه می‌شوید حل تمرین کتابی که استاد معرفی کرده وجود ندارد و دچار استرس می‌شوید. این یک وابستگی بد نیست. شما به واسطه استفاده از حل تمرین در دروس دیگر، همیشه خوب می‌درخشیدید و اکنون تمایل دارید جایگاه خود را حفظ کنید اما به ابزار سابق نیاز دارید. وقتی ابزار را ندارید بیش‌تر تلاش خواهید کرد و به دنبال راه جایگزین خواهید گشت.
وابستگی بد، موقعی است که برای یک نوع مسئله یا انواع نزدیک به آن، دائم دست به دامان حل تمرین می‌شوید و بدون راهنمایی نمی‌توانید از پس آن‌ها بر بیایید. شاید اولین بار نیاز باشد کل حل را ببینید و بار دوم فقط نیاز به یک اشاره (hint) داشته باشید، اما در دفعه‌های بعد باید کاملاً مستقل عمل کنید و بدون مراجعه به پاسخنامه یا راهنما، صفر تا صد حل را انجام دهید.
۲- در مورد دانش‌آموزان بهتر است والدین کنترل داشته باشند. در دوره‌های ابتدایی حتی بهتر است که کتاب گام‌به‌گام در اختیار دانش‌آموز نباشد. بلکه والدین با کمک آن، نقش یک معلم خصوصی را ایفا کنند تا ضعف‌های فرزند خود را تشخیص دهند.
۳- دانشجویان حتی‌المقدور از حل‌تمرین‌های معروف جهانی به زبان اصلی استفاده کنند. بخش زیادی از حل‌ها شامل عدد و رابطه است و فهم آن‌ها نیاز به زبان قوی ندارد. این مزیت را هم دارد که با زبان تخصصی خود بیش‌تر انس می‌گیرند و البته حل‌ها معتبرتر است و خطاهای تایپی و ترجمه‌ای کم‌تر!
۴- با نگاه نقادانه و شکاک از حل تمرین‌ها استفاده کنید. اغلب حل‌تمرین‌ها توسط دانشجویانی مثل خود شما تهیه شده اند و بعضاً حتی دست‌نویس هستند. حتی گاه مؤلفی که سؤال را طراحی کرده، بعد از چند سال متوجه می‌شود سؤالش اشتباه بوده است. پس اعتماد به نفس داشته باشید و خلاقیت را چاشنی کار خود کنید.
۵- خودتان را گول نزنید. اشکالی ندارد اگر گاهی به دلیل ضیق وقت، به قول دانشجویان کپ می‌زنید! اما خودتان را مسئول بدانید و موظف کنید که در اولین فرصت، حل آن مسئله را یاد بگیرید.
۶- بیش‌ترِ حل تمرین‌ها برای دروس محاسباتی هستند. توجه داشته باشید که موقع تمرین برای امتحان، صرف این‌که راه‌حل را درست تشخیص داده‌اید نباید باعث شود که از مسئله بگذرید. کاغذ و مداد و ماشین حساب داشته باشید و مسئله را کامل حل کنید و جواب نهایی را به دست آورید حتی اگر مشابه آن را قبلاً حل کرده‌اید. بسیار اتفاق می‌افتد که بخاطر یک اشتباه محاسباتی کوچک در میانه حل مسئله، بقیه حل را اشتباه می‌روید. محاسبه به تنهایی یک هنر و مهارت است، پس تمرین کنید. در مسائل اثباتی نیز به همین صورت است؛ مثلاً فرض‌هایی که برای ساده‌سازی در نظر گرفته می‌شوند حکم فوت کوزه‌گری را دارند و اگر آن‌ها را ندانید، به هیچ عنوان نمی‌توانید اثبات را کامل کنید.
۷- توجه داشته باشید که ما نمی‌خواهیم روش حل یک مسئله را به یاد بیاوریم بلکه می‌خواهیم آن را با تحلیل درست، پیدا کنیم. حتماً همکلاسی‌هایی داشته‌اید که در آزمون‌های آزمایشی خیلی خوب ظاهر می‌شدند یا تمام مسائل جزوه را در کسری از ثانیه حل می‌کردند. اما در امتحانی که سؤالات آن برای اولین طراحی شده بود، بسیار ضعف داشتند. حتی گاهی بسیار شاد و راضی از جلسه آزمون بیرون می‌آمدند در حالی‌که اکثر سؤالات را اشتباه جواب داده بودند و خودشان خبر نداشتند. این افراد به کتاب حل تمرین، مشابه کتاب شعر نگاه می‌کنند؛ انگار باید همه چیز را از بر کنند. مثل آن‌ها نباشیم!
۸- نکته آخر شاید ملغمه‌ای از همه نکات بالا باشد. این‌که راه‌حل یک نوع مسئله را با کمک حل تمرین یاد بگیرید و بلافاصله ده مسئله مشابه آن را خودتان حل کنید، تمرین مناسبی نیست. خودتان را در چالش حل مسئله قرار دهید و اگر بعد از تفکر کافی، کار به جایی نبردید به حل تمرین مراجعه کنید تا رفع اشکال شود. سپس به اشکال کار خود فکر کنید؛ «اگر راه حل این است، چرا به فکر خودم نرسید؟». باید به درجه‌ای از مهارت برسید که وقتی سؤالات متنوع را می‌خوانید از همان ابتدای سؤال، فضای فکری طراح سؤال را تشخیص دهید. و مطمئن باشید کار سختی نیست.
سخن آخر؟
کتاب مرجع (فارسی یا زبان اصلی)، نمونه سؤال، جزوه‌های دانشجویان سال قبل و حتی دیگر اساتید، کتاب حل تمرین، فیلم‌های آموزشی و هر آن‌چه جز جزوه استاد وجود دارد برای موفقیت مفید است اما ضروری نیست. این موفقیت تنها به نمره خوب در امتحان محدود نمی‌شود بلکه اندوخته دانشجو را برای سال‌های بعد نیز افزایش می‌دهد. البته استفاده از این ابزارها نباید باعث شود که در تهیه و مطالعه جزوه درس استاد خود کم‌کاری کنیم.
زمان دانشجویی ما اینقدر امکانات نبود و در شهرستان به سختی می‌توانستیم کتاب مرجع را پیدا کنیم، چه برسد به نمونه سؤالات و حل تمرین‌ها. در بعضی درس‌ها به خوبی تأثیر ابزارهای کمک‌آموزشی را در نمره ماکس همکلاسی‌ها حس می‌کردم؛ وقتی که از امتحان بیرون می‌آمدند و می‌گفتند این سؤالات در فلان کتاب بود، و من اصلاً نمی‌دانستم چنین کتابی وجود داشته است!
نمی‌خواهم بیش‌تر توضیح دهم. اما باید بگویم که من به هر کتاب حل تمرینی دسترسی داشتم، تهیه می‌کردم. اما خیلی کم از آن استفاده می‌کردم؛ وقتی واقعاً درمانده می‌شدم! کم پیش می‌آمد که حتی حل خودم را با آن چک کنم؛ خودم باید به یقین می‌رسیدم که روش و جواب من درست است یا خیر! درستش هم همین است؛ ما وقتی تمام کوچه پس کوچه‌های یک شهر را یاد می‌گیریم که چند بار در آن‌ها گم شده باشیم. حل تمرین، مشابه یک مسیریاب موبایل عمل می‌کند؛ ما را در کم‌ترین زمان به مقصد می‌رساند. ما انتخاب می‌کنیم که از مسیریاب، مسیر جدیدی یاد بگیریم یا به آن وابسته شویم.
از سایت گیزپر هم تشکر می‌کنم که این کتب تشریح مسائل را با قیمت ناچیز در اختیار دانشجویان قرار می‌دهد چراکه پیدا کردن این حل‌تمرین‌ها و تطابق ویرایش آن‌ها کاری سخت و زمان‌بر است.
معرفی گیزپر
گیزپر، مرجع دانلود حل‌تمرین و سفارش کتب و مقالات نایاب است. در شرایطی که کانال‌های مالی ایرانیان با دیگر کشورهای جهان قطع شده است و حتی اگر برقرار باشد قدرت خرید بین‌المللی را ندارند، این تارنما توسط عده‌ای از دانش‌آموختگان مقاطع تحصیلی دانشگاه‌های مطرح کشور ایجاد شده است تا تأثیری هرچند ناچیز در ارتقاء سطح آموزش و پژوهش کشور داشته باشد.
قیمت کتب در این تارنما بسیار کم‌تر از هزینه‌ای است که برای تهیه و نگه‌داری آن‌ها صرف می‌شود اما امید است که در آینده، بخشی از هزینه‌های سرویس میزبان و نیروی انسانی با تبلیغات تأمین شود. ما با اجرای مرام‌نامه خود مطمئن هستیم که شما از خرید از این تارنما راضی خواهید بود. به همین خاطر عاجزانه تقاضا داریم که با معرفی گیزپر به دیگران، انگیزه ما را برای ادامه کار افزایش دهید.
عذاب وجدان؟!! خخخ
بسیار عالی
موافقم
استاد درس خیلی باید زمان بذاره تا دانشجو نیاز به کلاس حل تمرین یا کتاب حل المسائل نداشته باشه. این روزا هم نه استاد وقت میذاره نه تی ای. به نظرم حل المسائل یه چیز واجبه چون استادا این روزا درس نمیدن. از کتابا هم چیز زیادی نمیشه فهمید.